تاریخچه آجر در سازه های بشری

امروزه به سختی می‌توانید در خیابانی سر خود را بگردانید و یک سازه آجری نبینید. آجر‌ها در ساخت سازه‌ها، تزئین آن‌ها، روی زمین و… به کار می‌روند. اما آجر برای رسیدن به جایگاه فعلی، مسیر جالبی را در طول تاریخ سپری کرده است. اگر امروز انواع آجرهای لعابی، ماشینی و یا آجر نما را می‌بینیم و مورد استفاده قرار می‌دهیم، مطالعه تاریخچه آجر نیز خالی از لطف نیست. با آجر قصر همراه باشید.

انسان هزاران سال است که از آجر برای ساخت و ساز استفاده کرده است. قدمت آجرها به 7000 سال قبل از میلاد باز می‌گردد که آن‌ها را به یکی از قدیمی‌ترین مصالح ساختمانی شناخته‌شده تبدیل کرده است. آجر برای اولین بار در جنوب ترکیه و در یک سکونتگاه باستانی در اطراف شهر جریکو کشف شد.

اولین آجرهایی که در مناطقی با آب و هوای گرم ساخته شدند، آجرهای گلی بودند که برای سفت شدن در آفتاب قرار می‌گرفتند تا خشک شوند. آجرهای مصر باستان از خاک رس مخلوط با کاه ساخته می شدند. بقایای مانده درخرابه های هاراپا بوهن و موهنجودارو، این مورد را تصدیق می‌کند. نقاشی‌های روی دیوارهای مقبره تبس، بردگان مصری را در حال مخلوط کردن، تلطیف کردن و حمل خاک رس برای آجرهای خشک شده در آفتاب به تصویر می‌کشد.

بزرگترین پیشرفت با اختراع آجر پخته شده در حدود 3500 سال قبل از میلاد بدست آمد؛ که باعث شد تا از آن زمان به بعد، بتوان آجرها را بدون گرمای خورشید ساخت. این اتفاق پس از چندی در مناطق دیگر و در آب و هوای سردتر نیز رایج شد.

آجر در روم باستان

رومی‌ها ترجیح می دادند آجرهای خود را در بهار بسازند، سپس آنها را به مدت دو سال قبل از فروش یا استفاده از آنها ذخیره می کردند. آنها فقط از خاک رس سفید یا قرمز برای ساخت آجر استفاده می کردند.

رومی ها به لطف کوره های متحرک موفق شدند آجرهای پخته شده را به کل کشور وارد کنند. اینها آجرهایی بودند که با علامت لژیونی که بر تولید آجر نظارت داشت، مهر زده شده بود. آجرهای رومی از نظر اندازه و شکل با سایر آجرهای باستانی متفاوت بودند، زیرا معمولاً گرد، مربع، مستطیل، مثلث و مستطیل بودند. اندازه آجرهای پخته شده در کوره 1 یا 2 فوت رومی در 1 فوت رومی و گاهی اوقات تا 3 فوت رومی برای آجرهای بزرگ‌تر می‌رسید. رومی ها از آجر برای ساختمان‌های عمومی و خصوصی در سراسر امپراتوری روم استفاده می‌کردند. پس از گذشت چندی، انی آجرها در دیوارها، دژها، مراکز فرهنگی، طاق‌ها و روی قنات‌ها به کار می‌رفتند. دروازه هرکولانیوم پمپئی و حمام‌های کاراکالا در رم نمونه هایی از سازه های آجری رومی هستند.

در دوره امپراتوری روم، رومیان هنر آجرسازی را در سراسر اروپا گسترش دادند و در دوره قرون وسطی و رنسانس به پیشرفت خود در این حوزه و تولید آجرهای جدیدتر ادامه دادند.

هنگامی که امپراتوری روم سقوط کرد، هنر آجرسازی تقریبا از بین رفت و تنها در ایتالیا و امپراتوری بیزانس ادامه یافت. اما در قرن یازدهم، هنر آجرسازی،  از این مناطق به فرانسه گسترش یافت تا گامی دیگر در تاریخچه این مصالح ساختمانی برداشته شود.

دوره گوتیک آجری

در طول قرن دوازدهم، آجرها از شمال ایتالیا به شمال آلمان وارد شدند. این اتفاق باعث آغاز دوره گوتیک آجری بود که آن را با ساختمان‌های ساخته شده با آجرهای سفالی قرمز پخته شده، می‌شناسیم. نمونه‌های ساختمان‌های سبک گوتیک آجری را می‌توان در کشورهای بالتیک مانند سوئد، دانمارک، لهستان، آلمان، فنلاند، لیتوانی، لتونی، استونی، بلاروس و روسیه یافت. این دوره در مجسمه‌های معماری فیگولار، که قبلاً از سنگ تراشیده شده بودند، کم است. در آن زمان خلق مجسمه‌های گوتیک از آجر تقریباً غیرممکن بود، اما می‌شد آن‌ها را با استفاده از آجرهای جدا شده در رنگ‌های مختلف، آجرهای قرمز، آجرهای لعابدار و گچ آهکی سفید شناسایی کرد. در نهایت آجرهایی به شکل سفارشی معرفی شدند که می توانستند در ساخت مجسمه‌ها و معماری مدرن‌تر استفاده شوند. در قرن شانزدهم، معماری گوتیک آجری با معماری رنسانس آجری جایگزین شد.

در قرون وسطی، اغلب برای خمیر کردن خاک رس مورد نیاز برای تولید آجر، از کارگران و پاهای برهنه‌شان استفاده می‌شد. خشت را با فشار دادن آن به یک قاب چوبی که روی میز قرار داده می‌شد، به صورت آجر در آورده و روی آن را با ماسه یا کاه می‌پوشاندند تا از چسبیدن خشت جلوگیری شود. پس از اینکه خاک رس اضافی با چوب پاک می‌شد، آجر از قاب خارج می‌شد.

لازم به ذکر است که در انگلستان بقایای ساختمان‌ها ثابت می‌کند که هنر آجرسازی در زمان هنری هشتم بسیار پیشرفته شده بود. پس از آتش سوزی بزرگ لندن در سال 1666، این شهر عمدتاً با آجر بازسازی شد.

آجر خشتی، که آجر خشک شده از خاک رس و کاه است، برای قرن ها در آمریکای مرکزی، به‌ویژه در مکزیک ساخته شده‌است. برخی از سازه‌های خشتی آزتک هنوز وجود دارند؛ یکی از نمونه ها، هرم خورشید است که در قرن پانزدهم ساخته شده.

آجر از اقیانوس اطلس با مهاجران هلندی و بریتانیایی با تعدادی آجرپز در میان آنها عبور کرد. در ویرجینیا سازه‌های آجری در اوایل سال 1611 ساخته شدند. در آن زمان آجرتراش‌ها معمولاً آجر را در محل کار می‌ساختند. در بعضی از نقل‌های تاریخی می‌خوانیم که در سال 1621 میلادی، آجر در ازای دریافت غذا و نفت، از ویرجینیا به برمودا حمل می‌شد. بسیاری از آسمان‌خراش‌های اولیه آمریکا با آجر یا سفال پوشیده شده‌اند. 10 میلیون آجر برای ساخت ساختمان امپایر استیت (Empire State Building) صرف شده است. در دوره‌های رنسانس و باروک، دیوارهای آجری نمایان کمتر و کمتر رایج شد، در نتیجه آجرکاری با گچ پوشانده شد. اما  در اواسط قرن  18 میلادی، دیوارهای آجری دوباره محبوبیت خود را به دست آورده و مجددا در سازه‌های مختلف به‌کار می‌رفتند.

انقلاب صنعتی و نقش آن در صنعت آجر

آجر تا حدود سال 1885 با دست ساخته می‌شد. پس از وقوع انقلاب صنعتی، ماشین آلات آجرسازی تولید و معرفی شدند. در نتیجه، میزان تولید آجر بسیار افزایش یافت. اما میزان خاک رس در دسترس به اندازه ظرفیت تولید آجر نبود و این موضوع باعث ایجاد مشکلات زیادی در مسیر تولیدات کارخانه‌‌ها شده بود.

آجر دست ساز تا 36000 آجر در هفته تولید می‌شد اما تا سال 1925 یک دستگاه آجرسازی روزانه به تنهایی 12000 آجر تولید می‌کرد.

از آنجایی که سازه‌های آجری می‌توانستند بسیار سریع‌تر و ارزان‌تر ساخته شوند، این مصالح ساختمانی، جایگزین مواد خام دیگر مانند سنگ یا فلزات شدند.

در طول رونق ساختمان در قرن نوزدهم، زمانی که سالانه بیش از 10 میلیارد آجر تولید می‌شد، بسیاری از شهرهای آمریکا مانند بوستون و نیویورک به آجرهای محلی علاقه داشتند.

در لندن ویکتوریایی، به دلیل مه شدید، آجرهای قرمز روشن انتخاب شدند که ساختمان‌ها را بسیار بیشتر نمایان می‌کرد. اگرچه میزان رنگدانه قرمز در تولید آجر کاهش یافت، اما قرمز، رنگ مورد علاقه برای آجر باقی ماند و این موضوع تا به امروز هم به همین شکل است.

برخی از مشهورترین معماران قرن بیستم مانند لوکوربوزیه، اف.ال رایت و لوئیس خان، در استفاده از آجرهای قرمز رنگ مشهور بودند.

امروزه نیز آجرها یکی از اصلی‌ترین مصالح و مواد مورد نیاز برای ساخت سازه‌های مختلف هستند که این موضوع باعث شده تا این صنعت روزبه‌روز بزرگ‌تر و پیشرفته‌تر شود.